مبانی و مبادی
برای اختراعات، طرح‌های صنعتی و نشان‌های تجاری (علایم تجاری):
سند بُنیادی تعیین کننده حقوق مالکانه بر اختراعات، طرح‌های صنعتی و نشان‌های تجاری و نیز نحوه و شرایط شناسایی و حمایت از مالکیت بر آن اموال، قانون ثبت اختراعات، طرح‌های صنعتی و علایم تجاری مصوب 7 آبان 1386 و آیین نامه اجرایی آن است. در کنار این و در صورت وجود یا بروز تعارضی میان مفاد قانون با مقررات مندرج در معاهدات بین‌المللی راجع به اموال مذکور که ایران به آنها پیوسته یا می‌پیوندد، مقررات معاهدات بین المللی مقدّم و حاکم است.
مهم‌ترین معاهدات بین‌المللی مرتبط با اختراعات، طرح‌های صنعتی و نشان‌های تجاری که تاکنون ایران به عضویت آنها درآمده، به این شرح است:
- کنوانسیون پاریس برای حمایت از مالکیت صنعتی
- موافقت‌نامه و پروتکل مادرید راجع به ثبت بین‌المللی علایم
- موافقت‌نامه مادرید برای مقابله با استفاده از علایم مبدأ تقلّبی یا گمراه کننده روی کالاها
- موافقت‌نامه لیسبون برای حمایت از اسامی مبدأ و ثبت بین‌المللی آنها
- معاهده همکاری ثبت اختراعات
- موافقت‌نامه لوکارنو راجع به طبقه‌بندی بین‌المللی طرح‌های صنعتی
- موافقت‌نامه نیس راجع به طبقه‌بندی بین‌المللی کالاها و خدمات برای ثبت علایم
همچنین ایران از سال 1380 عضو سازمان جهانی مالکیت فکری (وایپو) است.
برای حق نسخه‌برداری (کپی رایت):
مقررات ناظر بر حق نسخه‌برداری از آثار فکری (علمی، هنری، خبری و فنّی)، در چند سند قانونی مختلف که هر یک به حوزه‌ای از تولیدات فکری می‌پردازند، پراکنده است. مهم‌ترین این قوانین عبارتند از:
- قانون حمایت از حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان مصوب 1348
- قانون ترجمه و تکثیر کتب و نشریات و آثار صوتی مصوب 1352
- قانون مطبوعات مصوب 1364 با اصلاحات بعدی
- قانون حمایت از حقوق پدید آورندگان نرم افزارهای رایانه‌ای مصوب 1379
تا آنجا که به شناسایی و حمایت از حقوق مالکانه و خَلق (آفرینشگری) آثار فکری مربوط می شود، نظام حقوقی فعلی ما از یک نقطه قوّت بزرگ بهره‌مند است و از یک نقطه ضعف جدّی هم رنج می‌برد. نقطه‌ی قوّت این که بر اساس قانون تجارت الکترونیک مصوب سال 1382 تمامی حقوق و تعهداتی که برای اموال و آثار فکری در قوانین و مقررات مختلف وجود دارند، در فضای دیجیتال نیز به همان ترتیب مُجرا و مُراعا بوده و دارای آثار حقوقی مشابه و متناسب خواهند بود. از آن سو، نقطه ضعف جدّی در پهنه قوانین و مقررات ناظر بر حق نسخه‌برداری، این است که کشور تا این تاریخ به عضویت هیچ یک از معاهدات و موافقت‌نامه‌های بین‌المللی راجع به «کُپی رایت» در نیامده است.
حمایت قانونی از مالکان و آفرینشگران اموال و محصولات (آثار) فکری
اساس حمایت از صاحبان اموال و آثار فکری، شناسایی رسمی و دارای ضمانت اجرای حق انحصاری ایشان برای هر گونه استفاده (از جمله انتقال مالکیّت) از اموال و آثار مزبور است. در این راستا، هر گونه استفاده اشخاص ثالث از اموال و آثار فکری، اگر مبتنی بر جواز مالک یا رابطه قراردادی با وی نباشد و در دامنه تعریف «استفاده منصفانه» نیز قرار نگیرد، در قوانین مربوطه توصیف مجرمانه شده است. به عبارت دیگر، هر گونه استفاده غیرمُجاز اشخاص ثالث از اموال و آثار فکری، نه تنها ایشان را ملزم به جبران خسارات مالک خواهد کرد بلکه برای ایشان مسئولیت کیفری نیز به همراه خواهد داشت.
با این حال، جز در مورد «نشان های تجاری» که حقوق مالکانه منضمّ به آنها ـ به شرط انجام صحیح تشریفات مربوط به تمدید ثبت ـ محدودیّت زمانی ندارد، حمایت قانونی در نظر گرفته شده در قالب حق انحصاری مالکیت و استفاده (حقوق مادّی)، برای صاحبان دیگر اموال و محصولات فکری، محدود به بازه‌های زمانی معیّن شده در قوانین ناظر بر هر یک است:
- برای محصولات فکری و آثار هنری (به استثنای فیلم و عکس): مادام العُمر و تا 50 سال پس از مرگ
- برای فیلم و عکس: 30 سال
- برای محصولات و آثار سفارش داده شده توسط اشخاص حقوقی یا تولید شده تحت مالکیت ایشان یا منتقل شده به ایشان: 30 سال
- برای نرم افزارهای رایانه ای: 30 سال
- برای اختراعات: 20 سال
- برای طرح‌های صنعتی: 15 سال (به شرط انجام صحیح تشریفات مربوط به تمدید ثبت)
با این وجود، حقوق معنوی منضمّ به آثار فکری (حقّ انتساب و ارجاع) برای همیشه و بدون هیچ محدودیت زمانی متعلّق به آفرینشگر (خالق) آن اثر خواهد بود.
ساز و کار شناسایی رسمی حقوق مالکانه بر اموال و محصولات (آثار) فکری
تحت حمایت قرار گرفتن حقوق مالکانه بر اموال و محصولات فکری و بهره‌مندی از ضمانت اجرای حاکمیّتی آن حقوق، مستلزم ثبت رسمی آن نزد مرجع ذیصلاح تعیین شده در قوانین مربوطه است. به این منظور، تقاضانامه ثبت در فُرم‌های مخصوص به خود تنظیم و با رعایت ضوابط مربوطه به مرجع ذیصلاح تقدیم می‌شود. با دریافت تقاضانامه، مرجع ذیصلاح تشریفات و بررسی‌هایی را جهت احراز شرایط قانونی برای ثبت انجام می‌دهد (از جمله اعلام عمومی برای نشان تجاری و طرح ها، ارزیابی و صحت‌سنجی برای اختراعات و ابداعات، تطابق با معیار‌ها برای محصولات فکری). پس از احراز، دارایی فکری موضوع تقاضا به نام مالک ثبت و حسب مورد برای آن شماره یا شناسه‌ای اختصاصی صادر می‌شود که در مورد نشان‌ها و طرح‌ها و اختراعات، آگهی رسمی نیز خواهد شد. اگر چه انجام این فرایند برای قطعیّت و سهولت بهره‌مندی از ضمانت اجرا‌های قانونی مرتبط با شناسایی رسمی مالکیت افراد بر اموال و محصولات فکری، بسیار مهمّ است؛ حقوق مالکانه افراد نسبت به اموال و محصولات فکری در هر حال و به شرط اوّلاً اثبات و ثانیاً عدم تعارض با ثبت، محترم خواهد بود. بر این اساس، آفرینشگران آثار فکری همواره می‌توانند، به شرط اثبات، مدعی حق نسخه‌برداری محصولات خود باشند.
مراجع ذیصلاح دریافت تقاضای ثبت برای اموال و محصولات فکری عبارتند از:
- مرکز مالکیت معنوی سازمان ثبت اسناد و املاک کشور برای ثبت اختراع، طرح صنعتی و نشان تجاری
- وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برای ثبت کتاب، نشریه و اثر هنری
- وزارت ارتباطات و فن‌آوری اطلاعات برای ثبت ابداعات و محصولات نرم افزاری
برای دریافت راهنمایی و اطلاعات بیشتر، لطفن با ما در گروه حقوقی توکلی و همکاران در تماس باشید.
